Medycyna wschodnia i zachodnia
Historia medycyny opisując okres dzielący starożytność od epoki nowożytnej rozgranicza rozwój medycyny wschodniej i zachodniej. Medycyna wschodnia dzieli się na bizantyjską (300-1300), arabską (700-1400) oraz medycynę innych krajów; natomiast zachodnia na medycynę klasztorną (400-1130) oraz scholastyczną (1130- ok. 1500).20
Chrześcijaństwo przenikało do systemów filozoficznych już od II wieku, zaczęły powstawać uczelnie chrześcijańskie w Aleksandrii, Cezarei, Edessie, Nisibis i inne. Niektóre pozostały pod wpływem nauk starożytnych, nestorianów. Nauka starożytna przeniosła się do krajów arabskich, przekładano na język syryjski Arystotelesa, także greckie pisma medyczne. W Persji, w Gondiszapor działała szkoła medyczna, także wkrótce Nisibis znalazło się pod wpływem perskim. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego na wschodnie i zachodnie (w 395 r.) i po upadku cesarstwa zachodniego (476 r.) ostatnimi ośrodkami medycyny grecko-rzymskiej były Aleksandria i Konstantynopol. Jednak walki religijne i spory teologiczne nie pozwoliły na rozwijanie się nauk medycznych. Do najbardziej znanych lekarzy bizantyjskich należeli: Oribasius (326-403), Ateus z Amidy (VI w.) i Aleksander Frallianus (525-605). Zasługą Oribasiusa było to, że jako lekarz Juliana Apostaty, cesarza usiłującego odrodzić starożytną kulturę, zebrał w 72. księgach wszystko, co uznał za najcenniejsze w medycynie greckiej. Prace te były jedynym źródłem, ponieważ oryginalne pisma greckie zaginęły21.
W VII wieku rozpoczęła się ekspansja islamu. Arabowie w krótkim czasie opanowali Syrię, Mezopotamię, Egipt i Persję. Wszystkie liczące się ośrodki nauk medycznych znalazły się pod panowaniem arabsko-muzułmańskiego kalifatu. Starożytna wiedza medyczna z Aleksandrii przez Antiochię, Edessę, Nisibis i Gondiszapur dotarła do Bagdadu, gdzie kalif Mamun założył ok. 830 roku „Dom mądrości” – wyższą uczelnię dla tłumaczy. Najbardziej znaną postacią tamtych czasów był Johannitius, który wspólnie z synem i kuzynem przetłumaczył na język arabski lub syryjsko-aramejski pisma Galena i Hipokratesa. Około 900 roku Arabowie dysponowali kompletnym systemem medycyny i jej teorii. Lekarze składali przysięgę Hipokratesa. Złoty wiek tej medycyny zakończył się ok. 1100 roku przez pojawienie się medycyny proroczej, opartej na Koranie, która odrzucała obce źródła. Wśród lekarzy-filozofów arabskich najsłynniejszymi byli: Pers Abu Bekr Mohamed ibn Zakariah al Rasi – znany jako Rhases (ok. 850-923/25), Abu Ali al Hussein ibn Sina, zwany Avicenną (980-1037), który zyskał sobie największą sławę i przydomek księcia lekarzy oraz Maimonides (zm. 1204).
Kiedy w 313 roku restrykt mediolański zrównał religię chrześcijańską z innymi religiami, a sobór nicejski z 325 roku ustanowił credo kościoła chrześcijańskiego, nastał dla Europy nowy czas – czas wielkiego panowania Kościoła.
Od IV wieku pod naporem Hunów kultura rzymska została prawie zupełnie zniszczona przez plemiona germańskie, zalewające całą Europę, V i VI stulecie opanowała epidemia zimnicy (malarii) i spowodowała dużą śmiertelność wśród ludzi. Wraz z nimi ginęła elita społeczna: lekarze, prawnicy, artyści. Najliczniejszą grupą społeczną posiadającą umiejętność pisania, czytania, a czasami także leczenia, stanowiło duchowieństwo chrześcijańskie. Duchowni przechowali ocalone dzieła starożytne, przepisywali je i tłumaczyli. Kościół stał się największym autorytetem w sprawach religijnych, filozoficznych i naukowych.
Od V wieku ustalił się system siedmiu sztuk wyzwolonych, podzielonych na dwie części. W skład trivium wchodziły gramatyka, retoryka i dialektyka, natomiast drugą –quadrivium tworzyły geometria, arytmetyka, astronomia i muzyka22. Wszystkich tych dziedzin uczono w szkołach przyklasztornych. Medycyna, która wchodziła razem z geografią i historią w skład geometrii, została zepchnięta na margines. Kościół katolicki krytykował nauki przyrodnicze i medycynę. Często ekskomunikowano wiernych studiujących te dziedziny wiedzy, nakładano klątwy na zwolenników nauk starożytnych. Św. Ambroży określał medycynę świecką jako grzeszną i bezużyteczną, a św. Augustyn o medykach pisał, że „ryją w mięsie w poszukiwaniu ukrytych tajemnic.”23.
Tak negatywny obraz medycyny i lekarzy popularyzowany przez Kościół miał swoje źródło w samej istocie chrześcijaństwa. „Stosowanie zabiegów, podobnie jak samych leków wydawało się czymś zgoła niepotrzebnym w obliczu potęgi Boga. Korzystanie z rad lekarzy poczytywano za brak zaufania do Boga, nawet za grzech, uważano, bowiem, że stwórca nieba, ziemi i wszystkich żyjących istot dzierży w swoich rękach losy każdego, najbardziej nawet upośledzonego człowieka”24. W tej sytuacji ludzie stronili od lekarzy. Sobór nicejski nakazywał wszystkim biskupom tworzenie w diecezjach szpitali – przytułków (ksenodochia), chociaż pełniły one role raczej domów opieki nad pielgrzymami, żebrakami i starcami.
Dopiero założenie przez św. Benedykta klasztoru w Monte Cassino przyniosło zmianę. Św. Benedykt z Nursji (ok. 480-560) był znany z dewizy: „Módl się i pracuj” (Ora et labora), w 36. regule swojego zakonu wymienia troskę o chorego. Pierwszym pisanym świadectwem medycyny klasztornej jest Księga leków z Lorsch (795), napisana w języku niemieckim25. Punkt szczytowy medycyny klasztornej uosabia św. Hildegarda – mistyczka z Bingen (1098-1179), która w swoich pracach oprócz chrześcijańskiej koncepcji choroby, usiłowała przekazać również idee naturalistyczne. Według niej człowiek i przyroda tworzyli niepodzielną jedność. Choroba była brakiem równowagi w duszy i ciele człowieka, a równowagę tę mogły przywrócić dary natury, do których należały przede wszystkim zioła. Hildegarda oprócz Causae et curae pozostawiła dzieło Physica, w którym zawarła praktycznie całą ówczesną wiedzę benedyktyńska dotyczącą ziół26.
Drugi okres medycyny chrześcijańskiej rozpoczyna się ok. 1130 roku. Podstawą do określenia tego okresu jako „scholastycznej medycyny” był przekład z arabskiego pism filozoficznych i przyrodniczych na język łaciński, dokonany w Salerno i Toledo. Między VIII a X wiekiem powstała w Salerno, we Włoszech pierwsza szkoła świecka, nadano jej nazwę Collegium Hippocratorum. Nauka w niej trwała dziesięć lat. Przez pierwsze trzy uczono wiedzy ogólnej, kolejne pięć lat teorii, a pozostałe lata kształcono praktycznie. Do nauki dopuszczano także kobiety, które niekiedy były również wykładowczyniami27. Główną jednak zasługą szkoły było powstanie tam pierwszych średniowiecznych podręczników medycznych. Przetłumaczył je, pochodzący z Kartaginy lekarz Konstantyn Afrykańczyk (1020-1087). Drugą uczelnią świecką kształcącą zawodowych lekarzy była szkoła w Montpellier, we Francji (1230) – wielu jej wykładowców było pochodzenia arabskiego. Od tej pory w całej Europie zaczęły powstawać uniwersytety. Najwcześniejsze były w Bolonii (1158), Oxfordzie (1178), Padwie (1222), Neapolu (1224), Tuluzie (1229), Cambridge (1231), Salamance (1243), Paryżu (1257), Lizbonie (1290), dla porównania Akademia Krakowska powstała w 1364 roku.
Od XIV wieku ukształtowała się zasada, że w skład uniwersytetu musiały wchodzić wydziały: teologiczny, prawa, medycyny i sztuk wyzwolonych28. Medycyna na wydziale lekarskim miała typowo scholastyczny charakter i składała się z trzech metod nauczania: lectio, exercitium i disputatio. Czyli kolejno: wykładu, ćwiczeń i dysput retorycznych i dialektycznych. Autorami, z których korzystano byli przede wszystkim: Hipokrates, Galen, Avicenna oraz Isaac Judaeus – twórca dzieła o gorączkach, Rhazes – autor pracy o chorobach wewnętrznych, Albucasis – znawca chirurgii, Hali Abbas i Dioskurides – autor dzieła o farmakologii29. Nauka medyczna trwała od czterech do pięciu lat i kończyła się pierwszym egzaminem, następnie po dwóch, trzech latach odbywał się drugi egzamin, tzw. licencjat, po którym otrzymywano tytuł magistra medycyny i prawo praktykowania. Uczono również chirurgii, praktykując na zwierzętach, za przykładem Galena. Zabiegi praktykowane w Salerno spowodowały zainteresowanie anatomią i chirurgią. Kościół zakazywał duchownym praktykowania chirurgii, dlatego wykształciły się zawody, które ją praktykowały: łaziebnicy, balwierze (cyrulicy) oraz zawodowi chirurdzy. We Francji powstało w 1268 roku bractwo świętych Kosmy i Damiana, które zrzeszało elitę chirurgów (tzw. chirurgów togi długiej) oraz balwierzy i cyrulików (tzw. chirurgów w krótkich szatach)30.
Wieki średnie charakteryzowały się specyficznym połączeniem wierzeń chrześcijańskich, wierzeń ludowych, scholastycznego racjonalizmu i zwykłego codziennego doświadczenia. Medycyna połączona była ściśle z astrologią. Wierzono, że człowiek został ukształtowany przez Boga jako swoista kopia wszechświata – makrokosmosu, że jest miniaturą, mikrokosmosem świata i Universum. Obok spostrzeżeń empirycznych i znajomości ziół istniała wiara w czary, złe duchy, demony. Metodami leczniczymi były zaklęcia, zamawiania, wypędzanie demonów. Obok medycyny naukowej istniała medycyna magiczna, często łącząca się z alchemią. Na terenach zamieszkałych przez plemiona celtyckie (Francja, Belgia, Brytania i Irlandia) według własnych plemiennych metod leczyli druidzi, stosując zaklęcia, runy i różne formy magii.
W XV wieku, w kończącym się średniowieczu, medycyna ludowa wprowadziła lek o nazwie „mumia”. Świeża „mumia” sporządzana była z zabitych (najczęściej powieszonych) skazańców, największą moc leczniczą miała „mumia” z rudowłosych. Rozprowadzano także „mumię vera” sporządzoną rzekomo z mumii egipskich31.
.
Urszula Gierszon
dokończenie artykułu wkrótce.
.
O autorce:
Urszula Gierszon, z d. Suszek – poetka, prozaik, eseistka, krytyk literacki – urodziła się i mieszka w Lublinie. Ukończyła Informację Naukową i Bibliotekoznawstwo na Uniwersytecie Warszawskim. Debiutowała wierszem w „Kamenie”(1980). Od 1994 r. członek ZLP. W Lubelskim Oddziale pełniła funkcje: członka zarządu (1995-1998); przewodniczącej Komisji Rewizyjnej (1999-2002); prezesa zarządu (2007-2011); członka Sądu Koleżeńskiego 2011-2014. Współzałożycielka Międzynarodowego Kongresu Poetów ARCADIA (1993-2008) oraz Fundacji Poetów i Ułanów im. gen. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego (2002-2008). Od 2008 r. członek zarządu Fundacji Poetów i Ułanów pamięci gen. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego; współorganizatorka corocznej Wigilii Poetów i Ułanów (od 1993). Jest autorką kilkunastu zbiorów wierszy, z których dwa zostały wyróżnione nagrodami im. J. Czechowicza i A. Kamieńskiej; dwóch almanachów, prezentujących młodych poetów; antologii poezji bożonarodzeniowej; tomu Bramy Lublina i inne opowiadania; obszernej monografii Konrad Bielski 1902-1970. Życie i twórczość oraz wielu publikacji w wydawnictwach zbiorowych, m.in. obszernych szkiców o życiu literackim Lublina w różnych okresach historycznych i postaciach związanych z Lubelszczyzną. Zajmuje się również grafiką, malarstwem i rzeźbą.
.
Bibliografia:
1. Birkemajer, A., Witelo, najdawniejszy śląski uczony, Katowice 1936.
2. Czartoryski, P., Średniowiecze, w: Historia nauki polskiej T. 1, red. B. Suchodolski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
3. Encyklopedia przyroda i technika: zagadnienia wiedzy współczesnej, red. J. Hurwic, Warszawa 1967.
4. Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 1988.
5. Iłłowiecki, M., Dzieje nauki polskiej, Warszawa 1981.
6. Rostafiński, J., Medycyna na Uniwersytecie Jagiellońskim w XV wieku, Kraków 1900.
7. Schott, H., Kronika medycyny, Warszawa 2002.
8. Seyda, B., Dzieje medycyny w zarysie, Warszawa 1973.
9. Szpilczyński, S., Z dziejów przesądu i zabobonu w lecznictwie, Warszawa 1956.
10. Szumowski, W., Historia medycyny filozoficznie ujęta, Warszawa 1994.
11. Thorwald, J., Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga: Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Łódź 1990.
12. Tyszkiewicz, J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1981.
Przypisy:
20 H. Schott, Kronika…, 48
21 Historia med…., s.61-62
22 W. Szumowski, Historia medycyny filozoficznie ujęta, Warszawa 1994, s. 155-156
23 B. Seyda, Dzieje medycyny w zarysie, Warszawa 1973, s. 74-75
24 S. Szpilczyński, Z dziejów przesądu i zabobonu w lecznictwie, Warszawa 1956, s. 15
25 H. Schott, Kronika…, s. 51
26 Ibidem, s. 65
27 B. Seyda, op. Cit., s. 97; W. Szumowski, op. Cit., s. 239
28 W. Szumowski, op.cit., s. 243; B. Seyda, op.cit., s. 99
29 Ibidem, s. 102
30 Historia med…, s.67-69
31 H. Schott, Kronika…, s. 81
