Początki
Medycyna towarzyszy człowiekowi od początku jego istnienia. Ludzie zawsze poszukiwali wskazówek i środków do zapobiegania chorobom, leczenia ich i umacniania swojego zdrowia. Poziom i rozwój medycyny zależny jest od wielu czynników, w tym również od rozwoju wszystkich nauk, zarówno pokrewnych medycynie, jak i pozornie dalekich, takich jak filozofia czy technika.
Medycyna średniowieczna, szczególnie we wczesnym okresie, nie szukała rozwiązań, zdając się na wolę boską i korzystała głównie z początków tej nauki, ze zdobyczy starożytności. Lecznictwo oparte było przeważnie na doświadczeniach i formach wypracowanych w przeszłości. Jednak właśnie w średniowieczu narodziła się medycyna europejska.
A jakie były początki tej nauki? Praźródło medycyny sięga człowieka pierwotnego, który zdobywając wiadomości z otaczającej go potężnymi siłami przyrody, nie rozumiał jej zjawisk i przypisywał je siłom nadprzyrodzonym. Przyczyn choroby zapewne dopatrywał się w działaniu istot nadnaturalnych. Wykształcił sobie pojęcia bóstw, duchów i demonów i im przypisywał zdolności wywoływania chorób, z czasem zrodziła się także wiara w cudowne uleczenia. Wiarę w boską moc uzdrawiania łączył z wiedzą empiryczną, opartą na doświadczeniach własnych i poprzednich pokoleń. O wczesnych formach szamanizmu świadczą rysunki naskalne z paleolitu.
Na pytanie, jakie choroby nękały ludzkość od zarania dziejów próbuje odpowiedzieć – powstała w XIX wieku – paleopatologia, która bada materiał archeologiczny (szkielety, fragmenty kości, mumie, zwłoki zakonserwowane w lodzie lub soli). Dzięki tej nauce wiemy, że w okresie wczesnohistorycznym ludzie cierpieli na próchnicę zębów, krzywicę, gruźlicę kości, ospę, kamicę żółciową i nerkową, wodogłowie, arteriosklerozę, guzy, itp. choroby, znane również współcześnie. Pierwsze ślady trepanacji czaszki pochodzą z wczesnego neolitu z 6000 r. p.n.e. (Taforalt w Maroko). Z okresu neolitu znaleziono liczne operowane czaszki w Ameryce Północnej i Południowej oraz Europie 1.
We wczesnych cywilizacjach Mezopotamii i Egiptu empiryczna wiedza medyczna opierała się na magii i religii. O wiedzy medycznej tych kultur dowiadujemy się już z zapisanych źródeł. W Mezopotamii z pokrytej pismem klinowym tablicy medycznej z Nippur, zawierającej piętnaście recept farmakologicznych z ok. 2100-2000 r. p.n.e., z papirusów i reliefów egipskich. O początkach medycyny chińskiej, hinduskiej i prekolumbijskiej wiemy ze znacznie późniejszych źródeł, częściowo z pierwszego tysiąclecia naszej ery. Wykopaliska archeologiczne świadczą również o wysokiej higienie w niektórych częściach świata, np. łazienki, łaźnie publiczne i system kanalizacyjny w Mohendżo Daro w dolinie Indusu (ok. 2300-1750 r. p.n.e.- dzisiejszy Pakistan); system ściekowy i kamienne wanny, pokryte cienką warstwą metalu w Egipcie (pośmiertna świątynia króla Sahure ok. 2450 r. p.n.e.)2.
Rozumienie medycyny jako sztuki danej przez bogów zakorzeniło się przez długie wieki we wszystkich kulturach. Wiedza lekarska gromadzona przez kapłanów danej religii, przekazywana była jako wiedza tajemna, związana z bóstwami – jako tajemnica wiary. Z czasem wokół kapłanów gromadzili się pomocnicy niższej rangi, którzy przejmowali część czynności leczniczych i medycyna zaczynała żyć własnym życiem, uniezależniając się od stanu kapłańskiego i religii. Ewolucję taką przechodziła we wszystkich cywilizacjach, chociaż proces ten trwał wieki i kształtował się różnie w poszczególnych krajach 3.
W starożytnej Mezopotamii wśród lekarzy kapłanów istniały trzy grupy: wróżbici – baru, którzy nie uprawiali medycyny praktycznej; zaklinacze duchów – ashipu, zajmujący się chorobami wewnętrznymi, posługiwali się środkami magicznymi, aby pojednać człowieka z demonem, który wywoływał chorobę oraz asu – wykonywali zabiegi, sprawowali bezpośrednią opiekę nad chorymi – tylko oni za swoje usługi otrzymywali honorarium. Pierwsze dwie grupy działały w świątyniach za ewentualne dobrowolne datki, ofiary.
W społeczeństwie starożytnych Sumerów człowiek traktowany był jako cząstka wszechświata, bowiem powstał ze zmieszania krwi Boga z ziemią i dlatego krew uznawano za najważniejszy element organizmu. Poglądy Sumerów kontynuowały ludy Asyrii i Babilonii. Zjawiska niebieskie miały swoje odbicie w losach świata i ludzi, obserwacje astrologiczne tłumaczyły wszelkie przemiany zachodzące w człowieku 4.
W Babilonii oprócz „poradnika diagnostycznego” składającego się z 40. glinianych tabliczek, istniały także przepisy prawne dla lekarzy. Regulował je ogólny zbiór prawa zwany Kodekesem Hammurabiego 5, z którego dziewięć paragrafów poświęconych jest medycynie. Normalizował on wynagrodzenia lekarzy, kary za popełnianie błędów podczas operacji, zawierał wskazówki dotyczące znanych chorób, itp. Główną filozofią medyczną była koncepcja demonologiczna: choroba i śmierć jako dzieło złych duchów. Rozpowszechniona była wiara w przepowiednie, wróżono z wnętrzności zwierząt, szczególnie z wątroby, którą uważano za główny narząd i siedzibę duszy. Zwyczaj ten rozpowszechnił się w Mezopotamii i poprzez Środkowy Wschód dotarł do Grecji, Etrurii i Rzymu 6.
W Egipcie ok. 1550 p.n.e. (XVIII dynastia Nowego Państwa) został zapisany papirus, tzw. papirus Edwina Smitha, który zawiera informacje na temat postępowania w niektórych chorobach oraz tzw. papirus Ebersa, zawierający ok. 900. recept i zaleceń lekarskich. Natomiast sto lat później powstał tzw. papirus Hearsta – zbiór 260 recept.
Szkoły kapłańskie działały w Heliopolis, Tebach, Memfis, Silsitis i Sais, gdzie kształciły się w sztuce medycznej również kapłanki. Specjalizacja lekarzy dotyczyła poszczególnych części ciała lub chorób, byli też lekarze zwierząt. Stan lekarski cieszył się wielkim szacunkiem, dzięki doskonałej organizacji i wysokiemu poziomowi wiedzy. Lekarze opłacani przez państwo tworzyli hierarchiczną strukturę. Najstarszym znanym z imienia był Imhotep (ok. 2600 p.n.e.) 7. Medycyna egipska zawierała więcej konkretnej wiedzy empirycznej, niż w Mezopotamii, chociaż i tutaj, np. oko Horusa uznawano za symbol mocy uzdrawiającej. Budowę ciała człowieka tłumaczono analogicznie do zjawisk przyrodniczych. Woda, ziemia, ogień i powietrze stanowiły cztery elementy życiodajnych sił. Działanie podstawowych narządów organizmu wiązano z wpływem bóstw.
Źródłem medycyny indyjskiej były wedy 8, głównie Ayurweda (z sanskr. wiedza o życiu lub przebieg życia) – system zdrowia i terapii zajmujący się zdrowiem fizycznym, psychicznym i duchowym. Ayurveda jako księga życia łączyła zjawiska empiryczne z metafizycznymi, zawierała także wiedzę o ziołach. Analogicznie do innych kultur uznawano, że choroby zesłane są przez bogów lub demony. Ratunku szukano w amuletach i modlitwie. Życie traktowane było jako forma przejściowa. Samsara – podstawowa doktryna wedyzmu i buddyzmu – zakładała doskonalenie istnienia w czasie przeistaczania się od istoty najniższej do najwyższej, ludzka egzystencja była tylko jednym z etapów tego procesu. Za podstawę budowy wszechświata i ludzkiego organizmu uznawano pięć elementów: glebę, wodę, ogień powietrze i eter. Ciało ludzkie składało się z powietrza, śluzu, żółci i ognia organicznego. Pięciu żywiołom odpowiadało pięć zmysłów. Lekarze należeli do kasty braminów. Pierwsze znane nazwiska to Charaka (I w. n.e.), Susruta (V w. n.e.) i Vagbhata (VII w. n.e.). Byli także lekarze niższej kategorii, wywodzący się z trzeciej kasty, rzemieślnicy leczący zęby i rany 9.
Kosmogonia chińska zakładała istnienie dwu równoważnych sił, jako podstawy wszelkiego istnienia: czynnika męskiego – yang i żeńskiego – yn oraz pięciu elementów budowy wszechświata: metalu, wody, ognia, ziemi i drewna. W łączności z nimi pozostawało pięć narządów: płuca, śledziona, wątroba, serce i nerki. Przekonanie o porowatej budowie ciała ludzkiego, składającego się z układu rurek, spowodowało powstanie oryginalnej metody leczenia (stosowanej także współcześnie) – akupunktury, która miała przywracać równowagę wyżej wymienionych elementów w ciele człowieka. Nauczanie i uprawianie medycyny w starożytnych Chinach odbywało się na zasadzie wolnego zawodu. Uczono z ksiąg pisanych przez legendarnych cesarzy: Fu-Si (ok. 2900 p.n.e.), Sen-Nung, zwanego Czerwonym (ok. 2800 p.n.e.) i Huang-Ti, zwanego Żółtym (ok. 2600 p.n.e.). Szkoły lekarskie założono dopiero w 629 roku n.e. W Chinach działali także aptekarze 10.
Pierwszą wzmiankę o epidemii (tzw. „plaga”) podaje Biblia, w księdze Exodus, chociaż egipski papirus Smitha również podaje zaklęcia przeciw chorobom nagminnym. Biblia opisuje również zarazę, która dotknęła Filistynów (I księga Samuela 4,8) i była karą bożą za rabunek Arki Przymierza. Stary Testament, głównie pięcioksiąg Mojżesza, omawia kwestie medyczne: zabieg obrzezania, środki higieny, post itp. Dla Żydów choroba i śmierć była wynikiem grzechu człowieka 11.
Za kolebkę medycyny europejskiej uważana jest starożytna Grecja, chociaż w miarę postępu badań nad starożytnością, okazuje się, że wiele elementów medycyny greckiej przeniesionych zostało z krajów Wschodu, z którymi Grecja utrzymywała kontakty handlowe jeszcze w okresie archaicznym (1100-700 p.n.e.). Jednak nie można zaprzeczyć, że to właśnie medycyna grecka – łącznie z tym, co zapożyczyła – rozprzestrzeniła się na całą Europę i była podstawą nauczania przez kilkanaście stuleci. Leczeniem zajmowali się kapłani boga Asklepiosa i ich rody, zwane asklepiadami. Oprócz nich, medycyną trudnili się gimnaści, empirycy, handlarze leków, olejkarze i cudotwórcy. W Grecji na początku nie znano szpitali, leczono zazwyczaj w domu chorego. W późniejszym okresie miejscem wykonywania praktyki lekarskiej był jatreion – pomieszczenie, wyposażone w niezbędne do tego sprzęty i narzędzia, stopniowo rozbudowywane o inne pomieszczenia: do przyjmowania chorych, do zabiegów chirurgicznych, dla lekarzy, ich uczniów, rodzin, aptekę domową oraz pomieszczenia dla chorych 12.
Po początkowym okresie panowania medycyny kapłańskiej rozwinęło się lecznictwo świeckie, teoretyczne, związane z rozwojem filozofii. Początek i przyczynę wszelkich zjawisk tłumaczono istniejącym antagonizmem żywiołów: ognia i wody, ciepła i zimna, dzięki którym powstaje materia oraz siła wprawiająca ją w ruch. Oddzielanie się i łączenie materii to proces stały, nieprzerwany, dzięki któremu tworzy się życie. Podstawę stanowił pogląd, że mikrokosmos życia człowieka może zostać powiązany z makrokosmosem niebios, ewentualnie wszechświata. Procesy biologiczne, takie jak zapładnianie, poród, starzenie się i śmierć uważane były – analogicznie do powstania świata – za fenomen powstawania i przemijania. Człowiek we wszystkich sytuacjach życiowych czerpał wzorce z obserwacji wszechogarniającej natury (physis) ożywionej i nieożywionej 13.
Filozofowie greccy starali się przede wszystkim zgłębić prawa rządzące wszechświatem. Człowiek stanowił jedność z otaczającą go przyrodą, a więc pośrednio rozważania te dotyczyły również człowieka. Jednym z podstawowych problemów było zagadnienie pramaterii. Sprecyzowano trzy koncepcje pramaterii, które stały się podstawą systemów medycyny. Anaksymenes z Miletu (ok. 585-525 p.n.e.) za pramaterię uznawał powietrze, koncepcja ta reprezentowała szkołę krotońską. Tales z Miletu (ok. 640-546 p.n.e.) przyjmował za materię wodę, co stanowiło podstawę teorii humoralnej i szkoły knidyjskiej, a następnie koskiej. Leucyp (ok. 500-466 p.n.e.) za pramaterię uznawał atomy, co było podstawą teorii solidarnej i szkoły metodyków. Inne koncepcje, jak ogień Heraklita z Efezu (ok. 575-480 p.n.e.) – miały mniejszy wpływ na medycynę. Istniała także późniejsza koncepcja pluralistyczna Empedoklesa z Agrygentu (490-430 p.n.e.), w której występowały wszystkie pierwiastki: powietrze, ogień, ziemia i woda. Teorię pneumatyczną (pneumatyczny system medycyny) rozwinął Alkmeon z Krotonu (VI w. p.n.e.), dla którego prapierwiastkiem było powietrze i jego ruch, jako przyczyna przeciwieństwa, a także trzy pary czynników przeciwstawnych: wilgoć i suchość, ciepło i chłód, gorycz i słodycz 14.
Filozofia Platona (427-347) wprowadziła do rozważań o życiu koncepcje idealistyczne. Głosiła, że świat materialny jest odbiciem czystej idei, więc i człowiek jest istotą dualistyczną, łączy w sobie świat zmysłowy (ciało) i idealny (duszę). Platońską koncepcję celowości w naturze kontynuował Arystoteles (384-322 p.n.e.). Stworzona przez niego szkoła perypatetyków miała duży wpływ na kształtowanie filozofii przyrody w średniowieczu, ponieważ przypisywano mu rozumienie celowości w przyrodzie, jako świadomego działania stwórcy.
Szkoła knidyjska dała podstawy do teorii tzw. humoralnej [przejętej przez Greków z Egiptu], która stanowiła przez długie wieki podstawę medycyny w Europie. Teoria ta głosiła, że główną rolę w stanach zdrowia i choroby pełnią płyny: krew, śluz, żółć i czarna żółć. Ich równowaga decyduje o zdrowiu człowieka. Teorię tą rozwijała szkoła w Kos i jej główny przedstawiciel, najsłynniejszy lekarz tamtych czasów, Hipokrates 15.
Hipokrates 16 – zwany ojcem medycyny, stworzył początki medycyny naukowej i pozostawił wiele prac, zebranych w Corpus hippocraticum. Podjął i rozwinął teorię humoralną. Dużo uwagi poświęcał obserwacji przebiegu choroby, jak również rokowaniu i leczeniu. Uznawał istnienie w organizmie człowieka siły, która pozwala mu na samodzielne zwalczanie choroby. Obserwacje z dziedziny geografii, klimatologii i meteorologii były środkami pomocniczymi przy klasyfikowaniu chorób według pór roku i typu charakteru człowieka (flegmatyk, choleryk, sangwinik, melancholik). Hipokrates sformułował też zasady logicznego lekarskiego myślenia, a tzw. „przysięga Hipokratesa”17 uznawana jest do dziś za fundament etyki lekarskiej.
W 332 p.n.e. Aleksander Wielki założył Aleksandrię (w rozwidleniu Nilu), powstał tam potężny ośrodek naukowy. Pod panowaniem Ptolemeuszów (305-30 p.n.e.) rozwinęła się helleńska sztuka i nauka. Była tam biblioteka (700 000 pism) oraz muzeion, który był uczelnią i instytucją badawczą. W tym okresie działali lekarze: Herafilos z Chalcedonii (355-280 p.n.e.) oraz Erasistratos z Chios (ok. 310-250 p.n.e.), którzy zapoczątkowali szkołę lekarską. Aleksandria była skupiskiem ludzi różnej narodowości, zwłaszcza Egipcjan, Greków i Żydów, po opanowaniu jej przez Arabów w 641 roku n.e. – kultura grecka przeniknęła do świata arabskiego 18.
Medycyna rzymska w starożytności była w opozycji do medycyny greckiej. Rzymianie byli przede wszystkim zwolennikami tradycji staroitalskiej medycyny amatorskiej i ludowej, która uznawała głównie praktyki religijno-magiczne i środki stosowane przez poprzednie pokolenia.
Pierwszym lekarzem był Grek, który osiadł w Rzymie, Archagatos (ok. 219 p.n.e.), także językiem medycyny rzymskiej był grecki. Natomiast pierwszym lekarzem, który zyskał uznanie był Asklepiades z Bitynii (124-56 p.n.e.), który stosował środki znane Rzymianom w połączeniu z wiedzą wyniesioną ze szkół greckich. W Rzymie powstawały kolegia lekarskie – zrzeszenia lekarzy o charakterze społeczno-zawodowym, ale przygotowanie do zawodu pozostawało sprawą indywidualną.
Najwybitniejszym lekarzem starożytności, po Hipokratesie, był Galen (ok. 129-199). Urodził się w Pergamonie, gdzie leczył gladiatorów. Po przybyciu do Rzymu rozwinął działalność naukową, napisał około 80. dzieł medycznych, w których scalił całokształt wiedzy medycznej – praktycznej i teoretycznej, ustalił i ugruntował teorię humoralną, według której nosicielem chorób jest krew. Na jego dziełach opierano się jeszcze w XVII wieku.
W 200 roku cesarz Septymiusz Sewer (193-211) wprowadził zasadę uzyskiwania zezwolenia władz na wykonywanie praktyki lekarskiej. Jego następca, Aleksander Sewer (222-235), uregulował także sprawę kształcenia lekarzy, tworząc publiczne sale wykładowe i opłacając nauczycieli. Stopniowo nauczanie medycyny stawało się jednolite, jego częścią było nauczanie przy łóżku chorego.
Obok lekarzy uprawiających wolną praktykę, byli lekarze urzędowi, gminni, związani z instytucjami, achiatrzy – lekarze przyboczni Seleucytów (władców Antiochii), urzędowi lekarze miast, a także nadworni lekarze Cesarstwa Rzymskiego. Tytuł nadwornych lekarzy dworów europejskich utrzymał się do końca XIX wieku.
Za czasów Konstantyna Wielkiego (306-337) chrześcijaństwo ogłoszono religią urzędową, miało to umocnić cesarstwo, jednak spowodowało wiele skutków ubocznych. Pojawiły się spory wewnątrz Kościoła, który z pozycji prześladowanego stał się uprzywilejowany, a także próby odnowienia pogaństwa z jednej strony oraz powstawanie ascetycznych reguł zakonnych, które odrzucały życie doczesne – z drugiej. W cesarstwie bizantyjskim powstał ruch monastyczny (pierwsza reguła Pachomiusza w 320 r.) – był to początek medycyny klasztornej na wschodzie, którą na zachodzie Europy zapoczątkowało utworzenie zakonu benedyktynów (529 r.). Medycyna ta posługiwała się częściej egzorcyzmami i modlitwami niż wiedzą z ksiąg, które – jako pogańskie – zostały odrzucone. Nastąpił powrót do empirii i medycyny ludowej 19.
.
Urszula Gierszon
.
.
O autorce:
Urszula Gierszon, z d. Suszek – poetka, prozaik, eseistka, krytyk literacki – urodziła się i mieszka w Lublinie. Ukończyła Informację Naukową i Bibliotekoznawstwo na Uniwersytecie Warszawskim. Debiutowała wierszem w „Kamenie”(1980). Od 1994 r. członek ZLP. W Lubelskim Oddziale pełniła funkcje: członka zarządu (1995-1998); przewodniczącej Komisji Rewizyjnej (1999-2002); prezesa zarządu (2007-2011); członka Sądu Koleżeńskiego 2011-2014. Współzałożycielka Międzynarodowego Kongresu Poetów ARCADIA (1993-2008) oraz Fundacji Poetów i Ułanów im. gen. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego (2002-2008). Od 2008 r. członek zarządu Fundacji Poetów i Ułanów pamięci gen. Bolesława Wieniawy-Długoszowskiego; współorganizatorka corocznej Wigilii Poetów i Ułanów (od 1993). Jest autorką kilkunastu zbiorów wierszy, z których dwa zostały wyróżnione nagrodami im. J. Czechowicza i A. Kamieńskiej; dwóch almanachów, prezentujących młodych poetów; antologii poezji bożonarodzeniowej; tomu Bramy Lublina i inne opowiadania; obszernej monografii Konrad Bielski 1902-1970. Życie i twórczość oraz wielu publikacji w wydawnictwach zbiorowych, m.in. obszernych szkiców o życiu literackim Lublina w różnych okresach historycznych i postaciach związanych z Lubelszczyzną. Zajmuje się również grafiką, malarstwem i rzeźbą.
.
Bibliografia:
1. Birkemajer, A., Witelo, najdawniejszy śląski uczony, Katowice 1936.
2. Czartoryski, P., Średniowiecze, w: Historia nauki polskiej T. 1, red. B. Suchodolski, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970.
3. Encyklopedia przyroda i technika: zagadnienia wiedzy współczesnej, red. J. Hurwic, Warszawa 1967.
4. Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 1988.
5. Iłłowiecki, M., Dzieje nauki polskiej, Warszawa 1981.
6. Rostafiński, J., Medycyna na Uniwersytecie Jagiellońskim w XV wieku, Kraków 1900.
7. Schott, H., Kronika medycyny, Warszawa 2002.
8. Seyda, B., Dzieje medycyny w zarysie, Warszawa 1973.
9. Szpilczyński, S., Z dziejów przesądu i zabobonu w lecznictwie, Warszawa 1956.
10. Szumowski, W., Historia medycyny filozoficznie ujęta, Warszawa 1994.
11. Thorwald, J., Dawna medycyna, jej tajemnice i potęga: Egipt, Babilonia, Indie, Chiny, Meksyk, Peru, Wrocław-Warszawa-Gdańsk-Łódź 1990.
12. Tyszkiewicz, J., Ludzie i przyroda w Polsce średniowiecznej, Warszawa 1981.
Przypisy:
1 H. Schott, Kronika medycyny, Warszawa 2002, s.1-13
2 Ibidem, s. 16, 19
3 Historia medycyny, red. T. Brzeziński, Warszawa 1988, s. 52
4 Ibidem, s. 53, 95
5 Hammurabi (1728-1686 p.n.e.) król Babilonii, który sformułował kodeks praw, składający się z 282 paragrafów, wyrytych na kamiennej steli. Stella ma wys. 2,25 m; oprócz wyrytego tekstu przedstawia króla Hammurabiego przed obliczem siedzącego Szamasza – boga Słońca, prawa i sprawiedliwości. Ibidem, s.53; H. Schott, Kronika…, s. 21
6 H. Schott, Kronika…s. 22
7 Ibidem, s. 20,23
8 Wedy – (z sanskrytu weda=wiedza)pismo święte spisane prawdopodobnie ok. XV w, p,n,e, z przekazów ustnych pochodzących, według wierzeń, od boga Brahmy. Ibidem, s. 23
9 Histora med….s.54, 97
10 Ibidem, s.55, 96-97
11 H. Schott, Kronika…s. 24
12 Historia med. …s. 56, 58
13 H. Schott, Kronika…, 26-27
14 Historia med. .., s.98-101
15 Ibidem, s.100-102
16 Hipokrates (ok. 460-380/70 p.n.e.) ur. się prawdopodobnie na wyspie Kos. Pochodził z rodziny asklepiadów, powołujących się na pochodzenie od boga sztuki lekarskiej Asklepiosa. W zawód lekarski wprowadził go ojciec, Heraklajdas. Po podróżach po Grecji i do Azji Mniejszej powrócił na Kos, aby tam pisać i praktykować. Później mieszkał w Larisie, gdzie znajduje się jego grób. Synowie: Drakon i Thessalos oraz jego zięć Polybos kontynuowali tradycję lekarską. Uważany za twórcę medycyny racjonalno-empirycznej, uznawał systematyczna obserwację jako niezbędną przy diagnozowaniu, zerwał z tradycja medycyny powiązanej z religią. H. Schott, Kronika…, 28
17 Jest to tekst wchodzący do Corpus Hippocraticum, niektórzy historycy uważają, że nie napisał go samodzielnie Hipokrates. Zakaz dokonywania aborcji oraz udzielania pomocy samobójcom, a zwłaszcza zakaz operowania, według nich świadczy o wpływie Pitagorejczyków (500-350 p.n.e.). Ibidem, s.29
18 Historia med. …,s.59
19 Ibidem, s.59-61
