Teresa Podemska – Abt – Literatura dzieci Tęczowego Węża [2]

o literaturze aborygeńskiej w Australii

(część druga)

Drugi okres historycznoliteracki literatury aborygeńskiej – nadal w tradycji ustnej – Czas Inwazji trwa od 1788 do 1901. Ponad dokumenty pisane do władz przez tubylców: petycje, listy, podania, nie przynosi on pisemnej twórczości literackiej. W historii tubylców to okres zniewalania, przywłaszczania ich ziemi przez najeźdźców oraz rodzący się i rozwijający sprzeciw i próby walki o własną niepodległość. W historii australijskiej to czas ogłoszenia kolonii i nieco później – federacji. Dla tubylców jest to czas tragiczny, czas krzywdzącego ich rasizmu, eksterminacji, wyzysku. Dla osadników – początek innego życia, pomyślności, nowego, lepszego niż w kraju ojczystym.

Z zachowanych przekazów i wspomnień wynika, iż tubylcy nie rozumieli dlaczego obcy ludzie (‘biali’, przy pierwszym kontakcie uważani nawet za duchy) używają ich ziemię i dobra, podczas gdy im nie pozwalają na to, aby korzystali ze swoich zasobów hodowlanych. Po okresie bezkonfliktowych prób zrozumienia sytuacji i pogodzenia się z osadzaniem się przybyszy na ich ziemi, wiele plemion zrozumiało, że tym obcym ludziom nie chodzi o pokojowe współistnienie, ale przejęcie i przywłaszczenie sobie ich plemiennej rodzimej ziemi. Wyrugowanie znaczyło w codzienności tubylców brak terenów łownych i wody, zakazy przemieszczania się, celebrowania świąt, spotkań z rodzinami, a w nieco późniejszym czasie – uwięzienie lub wielokrotne przesiedlenia. Z powyższych powodów, a zanim wiadomości o bestialstwie wojska i osadników zaczęły się rozchodzić wśród tubylców, opór plemion skierowany był przeciwko farmerom i hodowcom, zaś nieco później w obronie swego terytorium tubylcy podpalali także busz. W odwecie za wysiedlanie i brak dostępu do terenów łowieckich kradli zwierzynę na ubój, uniemożliwiali przejazdy konwojów, napadali na obozowiska; gdy biali zaczęli strzelać, tubylcy atakowali znienacka w nocy. W początkach wieku dziewiętnastego tubylcy stali się całkiem skuteczni, co zmusiło najeźdźców do zmiany taktyki. Zaczęły się, masakry, mordy, bestialskie traktowanie. Brytyjczycy używali wszelkiego rodzaju podstępu, nawet polityczno-wojskowego. I tak na przykład w Bathurst (1824) wypowiedzieli plemionom tamtejszego obszaru wojnę, ale gdy okazało się, że nie mogli jej wygrać bez posiłków, podstępnie poprosili tubylców Wiradjuri o zawieszenie broni. Gdy starszeństwo uwierzyło w pokojowe rozwiązanie problemu i Wiradjuri zaprzestali walk, Brytyjczycy zaatakowali plemię. Historia podaje wiele przypadków masakr, z których większość jest już dzisiaj ujawniona dokumentami źródłowymi. Nie jest więc żadną tajemnicą, iż najeźdźcy posunęli się aż tak daleko, że prowadzili nieoficjalne wojny, a także lokalnie wydawali zezwolenia na ataki zbrojne, w których mordowano całe klany. Na podstawie tych zezwoleń, urządzano też na tubylców obławy i polowania. Gdy czasami jacyś ludzie uszli z życiem, opowiadali o tych wydarzeniach w ‘story’ i pieśniach, gdy znaleźli schronienie w innych plemionach. W ten sposób zachowała się pamięć tych czasów wpisywana wiele wiele lat później w literaturę okresu piśmiennego i nadal rozwijającą się literaturę ustną.

Prawie sto lat od momentu skolonizowania kontynentu (1883 rok!) Brytyjczycy oficjalnie zaczęli zakładać obozy, w których tubylcy pracowali pod nadzorem. Później przyszły przesiedlenia, odwilże, tzw. protektoraty rządowe. W roku 1844 Akt Ochrony Dzieci Aborygeńskich oddawał dzieci krwi mieszanej w opiekę Szefa Protektora; od tej chwili rozpoczęła się gehennę rozdzielania rodzin w ramach trwającej aż do lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku „wybielającej” polityki asymilacyjnej. W największym szczycie tej polityki, w latach 1910 – 1976, jedno na troje dzieci krwi mieszanej odbierane było matkom i umieszczane w odległych ochronkach, gdzie je chrzczono, poddawano ostrej akulturacji. Tragedia rozbitych w ten sposób rodzin żywa jest w Australii do dziś; „Skradzione Pokolenie” ciągle szuka bliskich. Z Czasu Inwazji zachowały się aborygeńskie ustne świadectwa pierwszych spotkań plemion tubylczych z Brytyjczykami i Europejczykami. Znacznie później, w kolejnych epokach literackohistorycznych, zostały one spisane przez wielu autorów pochodzenia tubylczego; do znanych należy książka Peter’a Skipper’a The Pushman (1978), która zawiera opowieść o wrażeniach bohatera ze spotkania z Gadiya (biali ludzie) i ich dziwacznymi zwierzętami. Wiele śpiewanych przekazów – ballad – spisanych przez badaczy australijskich i europejskich świadczy o całkowitym braku rozumienia sytuacji przez tubylców. Są przekazy opowiadające o brutalnych, pełnych krwi starciach obu ras. W wydanej w 1987 roku powieści historycznej pt. „Pemulwuy, the Rainbow Warrior”, Eric Willmot przedstawia opór tubylców z okolic Port Jackson.

Zapisy ustnej literatury aborygeńskiej podejmują tematy obrony przed kolonizatorami, walk obronnych i zaczepnych oraz napływ misjonarzy (którzy uważali tubylców za dzikich oraz pogan, a wiec zło). Należą do różnych społeczności tubylczych: Nanga, Nyungar, Yamadji, Murri, Koori, Yolngus. Mudrooroo podkreśla, że literatura ustna jest szczególnie ważna, ponieważ prezentuje życie tubylców sprzed inwazji. Wydarzenia, kosmologia, mity (rozumiane jako prehistoria), życie bohaterów pełne obrzędów, celebracji, walk, wierzeń, miłości zakazanej i dozwolonej zawarte w literaturze ustnej są inspiracją literatury pisanej. Wszystkie jej motywy, także inwazji i kolonizacji, podejmują w swojej współczesnej twórczości pisarze, którym w dzisiejszych czasach przypadła w udziale ochrona tubylczej spuścizny, a którzy są pierwszymi twórcami literatury aborygeńskiej w tradycji piśmiennej. Do najbardziej zasłużonych należą tu: Jack Davis, James Miller, Robert Meritt, Oodgeroo, Kevin Gilbert i Mudrooroo, twórca pierwszej historii literatury aborygeńskiej. W pieśniach tubylczych gawędziarze opiewają zjawiska naturalne, uczą kosmogonii i kosmologii, praw, współzależności w społeczeństwie i rodzinie; odnosząc się do codziennych obserwacji i doświadczeń, tworzą harmonijne i estetyczne, paraboliczne i wysoce metaforyczne utwory. Oto jeden z nich – Song Arandów

Niebo spiętrza się chmurami!
Niebo zatłoczone chmurami na schadzkach!
Niebo spiętrza się chmurami!
(Niebo), oliwkowo brązowe jak wodny mech, z rosnącymi chmurami,
wstają z kolan: tocz się tocz burzo!
Ostro zakończone szczyty chmur skraplają się w deszcz!
Spójrz dryfują ponad objętymi w pół mulgami – pływający dywan
rozrastający się alejami pierzastych kosmków!
Skrzydła bujające i bujające, lotki szybujące i szybujące,
Skrzydła uderzające i pośpieszne, lotki łomocące i głośne!
(Burza) toczy się i trzącha!
Chmury odsłaniające wrastające piersi, czoła wzniecające płachty błyskawic!
Puchnące pierzaste grzywy bieli dojrzewające w deszcz!
Wznieca ogień, wznieca!
Postaci wzniecające zygzakowate tafle błyskawic!
Chmury z chmur w niepoliczalnych ławicach, –
Postaci wzniecające zygzakowate tafle błyskawic!

Trzeba pamiętać, że większość literatury ustnej zachowała się w angielskojęzycznych zapisach antropologicznych i etnograficznych. Najbardziej cenione pośród nich są prace T.G.H. Strehlow’a (Songs of Central Australia, 1971) oraz Ronalda Berndt’a (Three faces of love. Traditional aboriginal song poetry). T.G.H. Strehlow był jednym z pierwszych misjonarzy – etnografów, który pisał o tym, że ustna literatura tubylcza jest literaturą samą w sobie i rządzi się innymi normami niż literatury pisane. Jego transkrypcje mają znamiona literackie.

Teresa Podemska – Abt

Część pierwsza: