Mariusz Wesołowski – CZAR CZARTORYSKICH

Ogłoszona 30 grudnia 2016 roku w światowych mediach wiadomość o zakupieniu zbiorów książąt Czartoryskich przez państwo polskie podziałała na mnie jak zapach magdalenki na Prousta. Nagle przypomniałem sobie liczne godziny, sumujące się z czasem w całe dnie, które jako młody chłopiec spędziłem w krakowskich muzeach, niekiedy uciekając do nich od obrzydłej szkoły, a jeszcze częściej od dokuczliwej ludzkiej codzienności.

W latach sześćdziesiątych, poza letnim sezonem turystycznym, muzea w Krakowie były przeważnie puste. Często bywałem jedynym gościem w zalanych wiosennym słońcem salach kamienicy Szołayskich z ich wypolerowanymi parkietami i kakofonią średniowiecznych pigmentów na pobielonych ścianach (to była ekspozycja krakowskiej sztuki cechowej do końca XVIII wieku, teraz znajdująca się w domu biskupa Erazma Ciołka przy ulicy Kanoniczej). W podobnie samotniczym stylu wędrowałem przez woniejące formaliną amfilady Muzeum Przyrodniczego Polskiej Akademii Nauk, wówczas przy ulicy Sławkowskiej, pod szklanym spojrzeniem wypchanych egzotycznych zwierząt. Czasami udawałem się na Wawel, gdzie jednak chętniej odwiedzałem katedrę, niż zbiory zamkowe, które były dla mnie zbyt skąpe i sterylne (obecnie atmosfera jest tam jeszcze gorsza).

Najczęściej jednak chodziłem na ulicę Świętego Jana, biegnącą na północny wschód od Rynku Głównego w kierunku Plant, przy której znajdowały się aż trzy muzea. Muzeum Archeologiczne, niemal sąsiadujące z domem w sieni którego mój dziadek miał niegdyś warsztat srebrniczy, już w 1967 roku zostało przeniesione do byłego klasztoru świętego Michała przy zachodnim odcinku ulicy Poselskiej (ja mieszkałem wówczas przy jej wschodniej części). Z jego pierwotnej lokalizacji pamiętam tylko nudne rzędy gablot z glinianymi garnkami i zagadkowy posąg Światowida w szarym blasku zakurzonych świetlików. Muzeum Historyczne Miasta Krakowa mieściło się w kamienicy Krauzowskiej pod numerem 12. Nad jego biedermeierowo przytulnymi i zatłoczonymi stosami eksponatów pokojami wciąż jeszcze unosił się duch Ambrożego Grabowskiego, krakowskiego zbieracza starożytności par excellence.

Most westchnień i Klasztorek, około 1915 roku

No i wreszcie – w kilku budynkach przy północnym końcu ulicy, połączonych napowietrznie tak zwanym „mostem westchnień” – było tam Muzeum Czartoryskich (wtedy bez „Książąt” w nazwie). Jego brama prowadziła na schody obwieszone pamiątkowymi panopliami z puławskiej Świątyni Sybilli, pierwotnego zarodka muzeum. Sale na piętrze wypełnione były porcelanowymi miśnieńskimi figurkami, rubinowym szkłem i rżniętymi w kryształ saskimi kulawkami; dalej w ściennych gablotach objawiały się barokowe kurioza, dziwacznie uformowane perły, nautilusy, krwawoczerwone gałązki koralu, średniowieczne emalie, renesansowe miniatury i rokokowe wachlarze. Za mostem westchnień, którego wewnętrzne ściany były obwieszone płotami tureckich namiotów zdobytych pod Wiedniem i obstawione husarskimi półzbrojami oraz karacenami, rozpoczynała się moja ulubiona część muzeum, zbrojownia. Otwierało ją kilka połączonych ze sobą alkow, które zawierały głównie pamiątki historyczne z kolekcji księżnej Izabelli: „buciki Montezumy” (w rzeczywistości japońskie nagolenniki), domniemane miecze krzyżaków i templariuszy (pochodzące z późniejszych okresów), ale również autentyczną szpadę walońską Karola XII, zdobytą w 1810 roku przez Polaków pod Fuengirolą szablę lorda Blayney’a i watowany żupan hetmana Żółkiewskiego, nie mówiąc już o rzadkiej niemieckiej pawęży piechoty z drugiej połowy XV wieku, świetnych okazach siedemnastowiecznych rapierów oraz polskich mundurach z okresu wojen napoleońskich.

Jedna z sal muzealnych w 1968 roku (z przewodnika „Zbiory Czartoryskich” Zdzisława Żygulskiego Jun., fotograf nieznany) 

Dalsze sale zawierały pamiątki po sławnych ludziach – między innymi gęsie pióro Woltera, relikwie Abelarda i Heloizy, krzesło Szekspira (oczywiście bardzo wątpliwej autentyczności), ramię Stefana Czarnieckiego, rzekomą czaszkę Jana Kochanowskiego, hetmańskie buławy, klucz od biurka Fryderyka Wielkiego, wreszcie kilka obiektów związanych z Napoleonem (pod koniec lat siedemdziesiątych, kiedy podczas konserwacji rozprostowano miękką aksamitną czapkę, którą Napoleon nosił w trakcie odwrotu spod Moskwy – przedtem uważaną za furażerkę pozasłużbową oficera polskich szwoleżerów gwardii – okazała się ona rytualnym nakryciem głowy prawosławnego popa !) Były tam też ordery po księciu Józefie Poniatowskim i epolety z munduru, w którym utonął pod Lipskiem. Nie pamiętam już, gdzie wtedy znajdowała się galeria malarstwa ze słynną „Damą z gronostajem” Leonarda, którą niestety niedouczeni dziennikarze wciąż jeszcze od czasu do czasu obelżywie nazywają „Damą z łasiczką”.

Relikwiarz z czaszką Jana Kochanowskiego 

Muzeum Czartoryskich było dla mnie w tamtych latach mikrokosmosem przeszłości, prawdziwą grotą Aladyna, w której przy każdej prawie wizycie odkrywałem nowe skarby albo nowe aspekty skarbów już przedtem widzianych. Niestety gdzieś w pierwszej połowie lat siedemdziesiątych główny budynek muzeum zaczął się walić, ponieważ jego budowniczowie oszukali księcia Władysława Czartoryskiego i napchali w mury piasku. Najciekawsze obiekty kolekcji zostały więc przeniesione do tak zwanego Klasztorku i do Arsenału, gdzie umieszczono je – bardzo szczęśliwie – w oryginalnych dębowych gablotach, zachowując przez to atmosferę dziewiętnastowiecznej wystawy muzealnej. Ale poprzednie bogactwo i różnorodność ekspozycji zniknęły – jak się później okazało – bezpowrotnie. Trzeba jednak powiedzieć, że ta minimalna wystawa zawierała mimo wszystko parę przedmiotów, których wcześniej w muzeum nie zauważyłem, na przykład szokująco realistyczną mahoniową czaszkę, barokowy symbol vanitas, oraz piękny flet z kości słoniowej, który dzięki mojemu pośrednictwu pojawił się w jednym z wczesnych wierszy Krzysztofa Lisowskiego, wtedy bliskiego kolegi z polonistyki.

W roku 1978, pod koniec studiów historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, zacząłem pracę w dziale grafiki Muzeum Narodowego w Krakowie. Zbiory Czartoryskich były oficjalnie od 1951 roku częścią tego muzeum, lecz stanowiły tak zwany dział zamknięty, czyli ani nie poszerzający swej kolekcji poprzez zakupy lub darowizny, ani nie przekazujący posiadanych obiektów do innych działów. Nadawało mu to w praktyce nieco elitarny status, co odzwierciedlało się tyleż w trudności otrzymania tam etatu, co w nieco zazdrosno-złośliwym nastawieniu doń reszty pracowników MNK. Dobry przykład takiej Schadenfreude stanowiła krążąca po muzeum opowieść o pewnej młodej, świeżo zatrudnionej przez Zbiory Czartoryskich historyczce sztuki, która – będąc wyznaczona do oprowadzania jakiejś ważnej zagranicznej delegacji – z tremy lub niewiedzy otworzyła nietypowo skonstruowaną gablotę ze złej strony i wysypała na ziemię bezcenny porcelanowy serwis z XVIII wieku. Wszyscy jednak kochali gwiazdora Oddziału Czartoryskich, „Itka”, czyli docenta (później profesora) Zdzisława Żygulskiego Juniora, którego encyklopedyczna wiedza dorównywała jego dobroci i uprzejmości.

Obecny wygląd głównego budynku Muzeum XX. Czartoryskich

Zbiory Czartoryskich odwiedziłem ponownie dopiero w roku 2008, prawie w trzydzieści lat po mojej ostatniej tam wizycie. Chociaż byłem ucieszony tym, że powróciły one do pierwotnej, wreszcie odremontowanej siedziby, ta radość miała krótki żywot. Zamiast pamiętanego uprzedniego bogactwa ujrzałem jeszcze jeden produkt bieżącej muzealniczej mody, która – może nie całkiem bez racji – przedkłada wystawienie kilku dobranych eksponatów nad tradycyjny embarras de richesses. Sale niegdyś wypełnione po brzegi arcydziełami i kuriozami były teraz niemal puste, obrazy Leonarda, Rembrandta, Breughela i Crivelliego wisiały na szarych płóciennych ekranach. To już nie byli moi Czartoryscy.

Nie pamiętam, jak długo trwał pierwszy remont budynków muzealnych w PRL-u, który słynął między innymi z wieczystych remontów, lecz wiem z internetu, że obecny – drugi – remont Muzeum Czartoryskich rozpoczął się niemal dokładnie siedem lat temu. Zbiory mają być ponownie otwarte dla publiczności w 2017 roku. Niesposób powiedzieć, czy fakt ich właśnie dokonanego zakupu przez państwo będzie miał na to jakikolwiek wpływ. Trudno mi jednak żywić nadzieję, że czar Czartoryskich – jedno z najpiękniejszych wspomnień mej wczesnej młodości – jeszcze kiedykolwiek powróci na ulicę Świętego Jana w Krakowie.

.

Mariusz Wesołowski

.

Grudzień 2016- styczeń 2017

Okno budynku Muzeum XX. Czartoryskich (fot. Wiesław Pułczyński)

.

O autorze:

Mariusz Wesolowski – (ur. 1954), absolwent polonistyki i historii sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego, od roku 1982 mieszka w Kanadzie.

.

.

.

.

.

/