Hanna Haska – Engramy Miasta

w 76 rocznicę Powstania Warszawskiego

Engramy Miasta – Ścieżki Pamięci.

...oce­an lot­nej pa­mię­ci
pod­my­wa kru­szy ob­ra­zy
w koń­cu zo­sta­nie ka­mień
na któ­rym mnie uro­dzo­no
co noc
sta­ję boso
przed za­trza­śnię­tą bra­mą
mego mia­sta…

Zbigniew Herbert „Moje miasto” 1957

.

Urodziłam się na największym gruzowisku powojennej Europy – ruinach Warszawy zrównanej z ziemią przez Niemców po zrywie Powstania Warszawskiego 1944 roku. Ponad 85% miasta leżało w gruzach. Powojenne gruzy były miejscem moich dziecięcych zabaw. Te zabawy w perspektywie czasu okazały się moimi niekonwencjonalnymi lekcjami historii. Dotykałam gołymi rękami odsłoniętych fundamentów XIX i XX wiecznego miasta. W trakcie zabaw towarzyszyło mi nieodparte uczucie – jakbym przebywała na wielkim cmentarzysku. Tam pod spodem widziałam zupełnie inne miasto. Myślałam, że jest ono tylko wytworem traumy mojej dziecięcej wyobraźni. W ferworze lat pięćdziesiątych, pośpiesznej odbudowy i wprowadzania nowego społecznego porządku nie było miejsca na kontynuację tych wartości, którymi było przed zagładą miasto i jego mieszkańcy. Ich unikalna kultura pozostawała nieobecna. Brakowało mi tej obecności… Grafiki, są moimi wizualnymi refleksjami; autorskimi zmaganiami z czasem, z posteępujcą dekonstrukcją mojego Miasta, moją próbą odzyskiwania Jego unikalnej przestrzeni…

Prezentuję grafiki z kolejnej teki dedykowanej rodzinnemu miastu Warszawa – historii Miasta w trakcie jego dramatycznych przemian przełomu XIX – XXI wieku. W bieżącym 2020 roku przypada już 76 Rocznica Powstania Warszawskiego 1944 roku. Towarzyszy Jej druga, obligująca rocznica – 100-Lecie Odzyskania Niepodległości przez Polskę.

Jestem warszawianką z kolejnych pokoleń. W międzywojniu rodzina moja mieszkała w Warszawie przy ul. Freta (Rynek Nowego Miasta). Mój pradziad był Legionistą Piłsudskiego, następnie policjantem na Nowym Mieście (1920-1939). Zamordowany został w Twerze w 1940 r. Mój dziadek brał udział w wojnie 1920 r., działał w Konspiracji (1939-43). Większość rodziny w czasie okupacji zaangażowana była w Warszawie w Ruch Oporu przeciwko niemieckiemu okupantowi. Wujowie walczyli w Armii Krajowej. Mama wraz ze swoją siostrą, w styczniu 1942 r. wstąpiła w Szeregi 39 Praskiej Drużyny Harcerskiej im. Emilii Plater w Warszawie. W rok później „Szare Szeregi” podporządkowane zostały Dowództwu Armii Krajowej. W sierpniu 1944 roku mama walczyła w Powstaniu Warszawskim jako łącznik i sanitariuszka. Z Freta, we wrześniu 1944 została zabrana wraz ze swoją mamą do niemieckiego obozu koncentracyjnego Ravensbrück. Młodzi z mojej rodziny należeli do utalentowanej muzycznie młodzieży warszawskiej. Większość tej młodzieży walczyła w Powstaniu Warszawskim; zginęła, i nieraz, do dzisiaj pozostaje pod gruzami – tak jak narzeczony mojej mamy (…).

I mnie Opatrzność umieściła w samym centrum Miasta – na gruzach popowstaniowej Warszawy wczesnych lat pięćdziesiątych. Urodziłam się tam, gdzie podczas okupacji znajdowało się Getto (Muranów). Mieszkałam przy historycznej Osi Saskiej; na osiedlu Mirów II, przy ul. Elektoralnej, obok Koszar Mirowskich i kościoła św. Karola Boromeusza. Wokół rozpościerało się morze gruzów. Byłam świadkiem odbudowy Warszawy. Najpierw obserwowałam, jak na fundamentach XIX-wiecznego miasta nabudowywana zostaje nowa socrealistyczna infrastruktura: solidne czworoboki stalinowskich osiedli mieszkaniowych Muranów i Mirów z rozbudowanym zapleczem: żłobki, przedszkola, szkoły i przychodnie. W najbliższym sąsiedztwie wznoszony był mój paradny „rówieśnik” (1952-55) – Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina, „dar narodu radzieckiego dla narodu polskiego”, według projektu radzieckiego architekta Lwa Rudniewa, który inspirował się moskiewskimi drapaczami chmur – amerykańskimi wieżowcami art déco. Pałac jest mieszanką architektoniczną socrealizmu z elementami polskiego historyzmu. Razem z iglicą, sięga 237 metrów. Widok pałacu witał mnie codziennie z okien rodzinnego M2.

Na przełomie II i III millenium, po zmianie systemowej w kraju, obserwowałam, jak najbliższa dzielnica pochłania resztki gruzów, w tym XIX-wieczne ostańce i przekształca się w korporacyjny “Manhattan Warszawski”. Wznoszone są wysokościowce – siedziby korporacji i banków, tym razem bez zapleczy socjalnych. Wzdłuż zaniedbanej narodowej, historycznej architektury Osi Saskiej, z jej nigdy nieodbudowaną bazą – tj. Pałacem Saskim, rośnie ze wschodu na zachód nowa oś – kontynuacja „Osi Stalinowskiej – kosmicznej osi przebijającej serce stolicy” wytyczonej przez Stadion Dziesięciolecia oraz Pałac Kultury i Nauki. Rośnie oś korporacyjnych gigantów pozbawionych już polskich nawiązań, nawet polskich nazw. Oś globalnych uniwersalizmów architektonicznych, lub bezpośrednich przedstawicieli obcych kultur. Dzisiaj, w latach 20-tych XXI wieku oś ta z rozmachem przesuwa się coraz bardziej na zachód, finalizując coraz to nowe pozycje: zrealizowanych 41 budynków (237-60 m.), w trakcie realizacji 18 budynków (310 – 60 m.), zatwierdzonych do realizacji 10 wieżowców i czekających na zatwierdzenie 22.

Przez 60 lat wykonywałam fotografie okolicznej architektury. Te referencje archiwalne stały się bazą moich poszukiwań kulturowych i tożsamościowych – materiałem wyjściowym do stworzenia autorskiej, artystycznej przestrzeni. Niestety po Powstaniu nie ocalały żadne pamiątki z domu mamy. Zostały zniszczone wraz z całą kamienicą – całym Starym Miastem. Próbowałam odzyskiwać od seniorów rodzinne opowieści – bezpośrednie świadectwa wydarzeń okresu międzywojnia i okresu okupacji Warszawy. Każdy skrawek przestrzeni Miasta okupiony był cierpieniem najbliższych i stał się moim bolesnym engramem…

Hanna Haska